Ossoliński Franciszek Maksymilian h. Topór (1676–1756), podskarbi nadworny, potem wielki koronny, poseł na sejmy. Ur. 2 IV, był synem Maksymiliana Franciszka, łowczego podlaskiego, i Teodory z Krassowskich, córki podkomorzego mielnickiego Macieja. Odebrał staranne wykształcenie, znał języki obce. W listopadzie 1698 udał się w podróż po Europie, m. in. do Francji. Początek kariery na dworze królewskim umożliwiła mu protekcja Stanisława Szczuki, wówczas jednego z osobistych sekretarzy Augusta II. Z tego też okresu (lata dziewięćdziesiąte XVII w.) datuje się trwała niechęć O-ego do Jana Jerzego Przebendowskiego, czołowego doradcy króla, w dużym stopniu wynikająca z motywów osobistych. W r. 1703 O. otrzymał urząd chorążego drohickiego po ojcu. Dn. 4 VI t. r. August II wystawił mu list przypowiedni na regiment niemieckiej piechoty, 29 XI O. został pułkownikiem chorągwi pancernej. W czasie wojny północnej wszedł do służby dyplomatycznej. Rada senatu w Wyszogrodzie powierzyła mu 27 IX 1704 stanowisko pierwszego sekretarza przy boku posła nadzwycz. króla i Rzpltej na dwór berliński, podskarbiego w. kor. Przebendowskiego. Wobec negocjacji Przebendowskiego, zmierzających do uzyskania pomocy pruskiej dla Augusta II w zamian za uznanie przez tegoż przyjętego przez Fryderyka Wilhelma tytułu króla pruskiego, O., choć był w nie wtajemniczony tylko częściowo, zajmował stanowisko negatywne. Swym poglądom dał wyraz w liście do podkanclerzego lit. Stanisława Szczuki, za sprawą którego chciał wywołać opozycję przeciwko układom posła. W innych sprawach O. działał w myśl interesów Augusta II. Jarochowski charakteryzuje O-ego jako «mało uwydatniającego się» w misji berlińskiej. W r. 1705, wraz z Przebendowskim, bezskutecznie starał się skłonić Stanisława Leszczyńskiego do dobrowolnego zrzeczenia się korony przez układ zawarty z Augustem II przy mediacji dworu berlińskiego. W maju 1705, stosownie do uchwały wyszogrodzkiej rady senatu, O. otrzymał półroczną pensję 7 145 tynfów i jeździł do rezydującego w Gdańsku prymasa Michała Radziejowskiego, aby go skłonić do porzucenia chwiejnego stanowiska i zdeklarowania się po stronie saskiej. Dobra O-ego w tym czasie wiele ucierpiały zarówno od Szwedów, jak i z powodu saskich kontrybucji, a następnie także od wojsk rosyjskich. W tym okresie i w l. n. O. uzyskał kilka starostw: 4 XI 1705 otrzymał bogate starostwo chmielnickie na Podolu, 6 I 1706 – nurskie i ostrowskie, a 5 II 1710 – starostwo grodowe drohickie. Zrezygnował wtedy z chorąstwa drohickiego na korzyść brata Kazimierza. Dn. 6 III 1706 August II wystawił mu list przypowiedni na chorągiew dragońską. T. r. O. ożenił się z Katarzyną, córką podskarbiego nadwornego Atanazego Miączyńskiego (zob.).
Po abdykacji Augusta II O. pozostał nadal w obozie antyszwedzkim jako działacz konfederacji sandomierskiej. W tym okresie związał się bliżej z hetmanem w. kor. Adamem Sieniawskim. Z jego ramienia konferował w październiku 1706 (a więc jeszcze przed abdykacją króla) z A. Mienszykowem w sprawach spornych pomiędzy wojskiem koronnym a saskim. Następnie działał wśród szlachty i w wojsku koronnym, występując przeciwko zwolennikom Stanisława Leszczyńskiego, ale już w maju 1708 planował wyjazd do Wrocławia. Ostatecznie dopiero w marcu 1709 znalazł się na emigracji w Opawie. Jego wyjazd wywołał żywe niezadowolenie hetmana Sieniawskiego, który oskarżał O-ego o ucieczkę z kraju. O. stale zapewniał o swoich planach powrotu do wojsk walczących ze zwolennikami Leszczyńskiego. Dn. 1 VII 1709 znajdował się przy boku Augusta II w Dreźnie i informował Sieniawskiego o planach saskich wkroczenia z wojskiem w granice Polski. Występował następnie (sierpień 1709) przeciwko planom Sieniawskiego, który zmierzał do zwołania nowej elekcji z pominięciem ponownej kandydatury Augusta II. Jego stosunki z Sieniawskim ulegały coraz większemu rozluźnieniu. W l. n. O. często skarżył się na brak zaufania ze strony hetmana w. koronnego, odrzucając jego zarzut, że jest powolnym narzędziem polityki saskiej.
W r. 1709 O. został sekretarzem prywatnego gabinetu Augusta II, który nadał mu Order Orła Białego. W r. 1710 został regentem kancelarii większej koronnej. T. r. uczestniczył jako poseł od wojska w Walnej Radzie Warszawskiej. W początkach obrad (13 i 14 II) należał do posłów, którzy tamowali wota senatorskie, żądając wpierw sesji prowincjonalnych, a ponadto domagał się niedopuszczenia do głosu tych, którzy nie złożyli przysięgi konfederackiej. Dn. 30 III podczas audiencji posłów wojskowych u króla O. przemawiał jako pierwszy w imieniu wojska koronnego, prosząc o wypłatę zaległej hiberny oraz o podjęcie zabiegów w celu uwolnienia księcia Michała Wiśniowieckiego, strażnika kor., i innych dowódców znajdujących się w niewoli rosyjskiej. O. na zlecenie Walnej Rady sprawował kilka różnych funkcji. Został powołany ze stanu rycerskiego z Małopolski jako deputat do legacji w sprawie rozważania punktów podanych przez rezydenta austriackiego, do «komisji hibernowej» przy hetmanach i skarbie koronnym oraz do uchwał Rady. W l. n. O., jako jeden z najbliższych współpracowników króla, prawie stale przebywał w jego otoczeniu, towarzysząc mu często podczas wyjazdów do Drezna. W r. 1711 uczestniczył w wyprawie Augusta II pod Stralsund. Król mianował go 25 VIII 1713 podskarbim nadwornym koronnym po ustąpieniu jego teścia Atanazego Miączyńskiego. W dziedzinie handlu O. prowadził politykę nastawioną na powiększenie dochodów z ceł królewskich. W r. 1715 wydał uniwersał podatkowy, zmierzający do ukrócenia szkodliwych dla skarbu królewskiego nadużyć przy pobieraniu opłat celnych. W l. 1714–15, w okresie napięcia pomiędzy szlachtą a Augustem II, spowodowanego pobytem w Polsce i grabieżami wojsk saskich, a także niepewnością co do planów królewskich, O. bronił wobec opozycji hetmańskiej polityki króla. Na wiadomość o wybuchu walk pomiędzy szlachtą a oddziałami saskimi w końcu 1715 r. O. pospieszył do Augusta II, przebywającego wówczas w Saksonii. Z ramienia rady senatu zwołanej przez króla w styczniu 1716 w Poznaniu O. wysłany został w poselstwie do przebywających w Gdańsku przedstawicieli cara: B. Szeremietiewa i G. Dołgorukiego.
O. sprawował kilkakrotnie funkcje posła na sejm. W r. 1718 był posłem z ziemi mielnickiej na sejm grodzieński. Wzywał do zachowania karności i zgody oraz zalecał poszanowanie praw i wzmocnienie władzy królewskiej. Wobec ówczesnych zatargów z carem Piotrem I wypowiadał się za podjęciem stanowczych kroków i karaniem obywateli za próby porozumiewania się z władzami rosyjskimi. Ceniąc pokój uważał, że nie można go opłacać szkodą i upokorzeniem kraju. Bronił też wtedy interesów królewskich w zatargach z Lubomirskimi, próbującymi eksploatować saliny królewskie. Następnie O. był obecny na sejmie odbywającym się na przełomie l. 1719–20 w Warszawie i uczestniczył jako deputowany z izby poselskiej w konferencji senatorów, ministrów i posłów z posłem pełnomocnym cara, Dołgorukim. W r. 1720 O. otrzymał starostwo sandomierskie. Jesienią t. r. posłował na sejm w Warszawie z ziemi warszawskiej. W nagrodę za tę funkcję sejmik relacyjny wyznaczył mu 3 000 złp. W r. 1722 O. był posłem z ziemi łomżyńskiej na sejm warszawski i został marszałkiem tego sejmu. Nie zdołał go jednak doprowadzić do pomyślnego końca – sejm ten został zerwany jak dwa poprzednie. Żegnając 16 XI izbę poselską, O. przestrzegał, że rwanie sejmów rozumiane jako atrybut wolności może stać się początkiem wszystkich nieszczęść kraju. Następnie uczestniczył w obradach sejmowych w Warszawie w r. 1724. Został wówczas powołany na deputata do konstytucji z Wielkopolski oraz na deputata ze stanu rycerskiego tejże prowincji przy boku prymasa, ministrów i hetmanów do konferencji z posłami obcych państw na okres do reasumpcji następnego sejmu. Niektóre mowy O-ego wygłaszane na powyższych sejmach były współcześnie wydane drukiem. Na sejmie grodzieńskim 1726 r. O. był również deputatem do konstytucji z prowincji wielkopolskiej, a ponadto został wybrany na komisarza do spraw Księstwa Kurlandzkiego oraz do komisji wyznaczonych do załatwiania bieżących spraw z Austrią, Rosją, Prusami i Szwecją. Sejm ten uchwalił przyznanie O-emu nagrody ze skarbu koronnego w wysokości 40 000 złp. «za zasługi antecessorów i z własnej osoby nam i Rzplitej świadczone». W r. 1727 O. został żupnikiem bocheńskim i wielickim. Był też wielkorządcą krakowskim i posiadał starostwo niepołomickie. Dn. 20 V 1729 został O. podskarbim w. kor. ku niezadowoleniu stronnictwa Potockich, a zwłaszcza prymasa. Starostwo sandomierskie scedował wtedy starszemu synowi Józefowi. W r. 1729 był obecny na sejmie w Grodnie. W r. 1732 uczestniczył w konferencji z posłem austriackim H. K. Wilczkiem, która doprowadziła do odnowienia traktatu polsko-austriackiego z r. 1677.
O stanowisku O-ego w ostatnich latach panowania Augusta II spotyka się rozbieżne opinie. Miał on nie łączyć się z żadnym stronnictwem, jakie się wtedy tworzyły, ani przy królu, ani przeciw niemu. Posłowie obcych państw w relacjach swoich niewiele się nim zajmowali, uważając go za człowieka biernego, niezdolnego do energicznego działania. Ambasador francuski A. F. Monti (na podstawie relacji bpa Gosiewskiego) w r. 1729 zaliczał O-ego do zwolenników sukcesji saskiej w Polsce. Poseł rosyjski F. K. Löwenvolde w r. 1731 wzmiankował, że O. należy do nieprzyjaciół Rosji, a przeciw królowi nie spiskuje, lecz i nie popiera jego dynastycznych planów. Owdowiały, dn. 22 II 1732 zawarł O. związek małżeński z Katarzyną Dorotą Jabłonowską, córką woj. ruskiego Jana Stanisława (zob.), kuzynką Stanisława Leszczyńskiego. Wkrótce po śmierci Augusta II królewicz Fryderyk August pisał 2 II 1733 z Drezna do O-ego, wyjawiając mu zamiar ubiegania się o tron polski i prosząc go o poparcie. O. stanął jednak po stronie Stanisława i współdziałał z Potockimi i Czartoryskimi, aby przeprowadzić jego wybór na króla. Uczestniczył w sejmiku przedkonwokacyjnym woj. sandomierskiego w Opatowie i podpisał 18 III 1733 akt uchwalonej wówczas konfederacji z zaleceniem zachowania wolnej elekcji i wybrania Polaka na króla. Następnie był obecny na konwokacji i 23 V złożył swój podpis na akcie konfederacji generalnej. Zwracał też wtedy uwagę stanów na złą sytuację skarbu skutkiem trzech niedoszłych sejmów i konieczność wprowadzenia w nim reform. Uważał też, że niekorzystne było mieszanie się do spraw skarbowych urzędników kamery saskiej i domagał się obsadzenia komór szlachtą polską z wykluczeniem cudzoziemców.
O. towarzyszył Leszczyńskiemu, gdy po przybyciu z Francji wystąpił on publicznie w kościele Św. Krzyża w Warszawie 10 IX 1733, i potem wziął udział w jego elekcji. W końcu września t. r. podążył za nim do Gdańska, gdzie przebywał podczas oblężenia miasta przez wojska rosyjskie. Dn. 17 XII 1733 opublikował manifest, w którym zaprotestował przeciwko wydanemu 20 XI uniwersałowi księcia Jana Adolfa Sachsen-Weissenfels, dowódcy korpusu saskiego, nakazującemu oficjalistom skarbowym, aby przedstawiali mu rachunki i bez jego zezwolenia nikomu nic nie wypłacali z dochodów króla i Rzpltej. Zdaniem O-ego generał saski uzurpował sobie prawa, jakich nie mieli nawet królowie polscy bez zgody sejmu. Po ucieczce Leszczyńskiego do Królewca i kapitulacji Gdańska 9 VII 1734 O., wraz z innymi senatorami, dostał się do niewoli rosyjskiej. Był traktowany surowiej niż inni i trzymany pod strażą w obozie rosyjskim w Pruszczu, gdyż nie chciał wyjawić feldmarszałkowi B. Münnichowi miejsca przechowywania klejnotów koronnych (ukrytych w podziemiach kościoła Św. Krzyża w Warszawie). W lipcu 1734 (19 lub 26) O., wraz z innymi stronnikami Leszczyńskiego, złożył w Oliwie przysięgę wierności Augustowi III. Podpisał też list zbiorowy do papieża z prośbą o uznanie Augusta III za króla Polski dla przyspieszenia pacyfikacji kraju. O. odzyskał wtedy wolność, w znacznej mierze dzięki staraniom siostrzeńca, podskarbiego nadwornego kor. Jana Kantego Moszyńskiego (zob.), który miał poręczyć za jego lojalne postępowanie w przyszłości. W sierpniu O. z woli króla oddał w zarząd Moszyńskiemu cła nadworne i ekonomię samborską.
W listopadzie t. r. O., uważając przysięgę za wymuszoną i nieważną, zbiegł «z hazardem życia i fortuny» (jak pisał do Józefa Andrzeja Załuskiego) do Królewca do Leszczyńskiego, tracąc po drodze większość swoich ruchomości. Miał uratować jednak rejestry skarbowe, które wykorzystał jako cenny atut podczas późniejszych pertraktacji z Augustem III (wg ustaleń P. Boyé). Po przybyciu do Królewca O. wystąpił z próbą wyjaśnienia przyczyn swego postępowania, co wywołało żywą polemikę (ogłoszoną współcześnie drukiem) między obozem emigrantów a stronnictwem saskim. Zimą 1734 O. wydał w imieniu własnym i towarzyszy Manifest poczciwych i kochających ojczyznę synów, unikających warszawskiej drogi…, w którym winił Augusta III o pogwałcenie zasad wolnej elekcji, uzurpację sukcesji i założenie fundamentów «absoluti dominii». Ponieważ pismo to działało pobudzająco na rozwój zawiązanej wtedy konfederacji dzikowskiej, w obozie przeciwnym starano się zdyskredytować osobę jego autora. W początku 1735 r. ukazało się pisemko, którego autorstwo przypisuje się woj. mazowieckiemu Stanisławowi Poniatowskiemu. Zarzucano w nim O-emu, że podczas pobytu w obozie zwycięzców mówił o Leszczyńskim jako o człowieku lekkomyślnym, niestałym w obietnicach i pozbawionym cech godnych króla. Pismo zawierało jednak słuszną ocenę sytuacji politycznej i złudności liczenia na pomoc Francji. Na paszkwil ten, który ukazał się w języku francuskim w marcu 1735 w „Mercure Historique” (a potem przedrukowany był w Amsterdamie w r. 1739 w publikacji Dumonta i Rousseta „Supplément au corps diplomatique du droit des gens, ou recueil des traités de paix, d’alliances etc.”) przyjaciele O-ego odpowiedzieli drukiem: „Recueil de trois pièces anecdotes concernant l’état présent de la Pologne” (b. m. r.). O. zmuszony był również bronić się przed oskarżeniem ze strony saskiej wysuwanym przeciw niemu i Wacławowi Sierakowskiemu, kustoszowi kor., o wywiezienie insygniów koronnych i uchylanie się od zdania rachunku ze skarbu koronnego. Wojewodowie: krakowski Teodor Lubomirski, sandomierski Jerzy Lubomirski i trocki Józef Ogiński, ogłosili w Warszawie 21 III 1735 manifest w tej sprawie, na który O. i Sierakowski odpowiedzieli remanifestem wydanym w Świętej Lipce 3 VII t. r.
W Królewcu O. stał się przywódcą stronnictwa Leszczyńskiego i jego najbliższym doradcą, powiernikiem tajnych planów i jakby ministrem spraw zagranicznych. W tym charakterze prowadził korespondencję z oboźnym kor. Jerzym Ożarowskim, posłem Generalności dzikowskiej w Paryżu, oraz referendarzem w. kor. Józefem Andrzejem Załuskim, wysłannikiem Leszczyńskiego na dworze papieskim. Załuski opublikował w Rzymie w języku włoskim listy O-ego pisane z Królewca w grudniu 1734 oraz jako załącznik zbiorowy list do papieża, w którym O. i towarzysze odcinali się od postulatów zawartych w piśmie poprzednim, jako wymuszonym pod groźbą Syberii. O., będąc znawcą spraw europejskich, zapewne też udzielił niejednej wskazówki politycznej konfederatom dzikowskim, ponadto uczestniczył w negocjacjach Leszczyńskiego z dworem berlińskim, sprzeciwiając się jednak cesjom terytorialnym na rzecz Prus. Prowadząc układy z gubernatorem prowincji, generałem-lejtnantem Kattem, zgodnie z życzeniem znajdującego się w trudnej sytuacji Leszczyńskiego, musiał jednak udzielać obietnic, których nie zamierzano dotrzymać.
O., wraz z żoną (od czasów oblężenia Gdańska utrzymywać ona miała intymny związek z Leszczyńskim, trwający potem w Lunéville pod wyrozumiałym okiem męża), uzyskał wtedy wielkie względy Stanisława. Za jego pośrednictwem otrzymał od Ludwika XV pensję dożywotnią w wysokości 9 000 liwrów rocznie oraz sumę 70 000 liwrów jako rekompensatę za utracone majątki w Polsce; nabył za nią w Prusach dobra Reissen koło Angerburga (obecnie Węgorzewo). Łącznie O. miał wtedy dostać powyżej 300 000 liwrów w gotówce lub prezentach. W początkach 1735 r. walna rada zawiązanej przy Auguście III konfederacji odebrała O-emu administrację skarbu koronnego i 27 I t. r. powierzyła ją Janowi Kantemu Moszyńskiemu. O., wraz z innymi emigrantami z otoczenia Leszczyńskiego, miał przyczynić się z inspiracji francuskiej i pruskiej do zerwania sejmu pacyfikacyjnego w Warszawie, odbywającego się jesienią t. r. Po abdykacji Leszczyńskiego 26 I 1736 O. złożył w początkach t. r. rezygnację z urzędu podskarbiego w. kor. na ręce Augusta III. Kopia jego listu w tej sprawie do króla polskiego została wydana drukiem w języku francuskim. Leszczyński starał się wyjednać dla niego u Augusta III specjalnie dogodne warunki, a Moszyński czynił również zabiegi w celu ratowania jego posiadłości. W rezultacie O. zachował w stosunku do nich prawo własności. Dn. 5 V 1736 O. wraz z Leszczyńskim wyruszył do Francji przez Warmię, Koszalin i Berlin. Zamieszkał w Lotaryngii na jego dworze w Lunéville. W sierpniu 1736 Ludwik XV wystawił w Compiègne akt nadający O-emu obywatelstwo francuskie. Leszczyński starał się o tytuł para lub diuka dla O-ego. T. r. O. zaczął tytułować się księciem (duc de Tenczyn Ossoliński). Dn. 6 I 1737 O. otrzymał od Ludwika XV tytuł kawalera Orderu Św. Michała i Św. Ducha. Uzyskał również wysokie stanowiska na dworze lotaryńskim. Dn. 26 III (lub 13 IX) 1737 został wielkim majordomem dworu z pensją 72 000 liwrów francuskich, a potem przewodniczącym rady dworu. Dn. 8 i 18 VI 1743 otrzymał urzędy zarządcy pałacu i łowczego. Oprócz pensji lotaryńskiej otrzymał również drugą, dożywotnią, wypłacaną przez skarb francuski. Ponadto nadano mu dochody dożywotnie z dóbr Chanteneux od r. 1747, z Neuve-Marcaire od r. 1750 i z hodowli bydła z Einville od r. 1752.
W r. 1738 O. zadysponował swymi dobrami w Polsce. Na podstawie aktów, sporządzonych 22, 23 i 24 II t. r. w Lunéville, przekazał synowi Józefowi pałac w Warszawie, dworki na Pradze i Solcu, dobra Garbatki i Tarchomin pod Warszawą, ponadto dobra Ciechanowiec (w pow. drohickim), Rudka, Mień (pow. bielski), Koryciny i in., na których zabezpieczył rentę dla młodszego syna Tomasza. Obu synom przekazał też meble i wyposażenie, które jeszcze było w Polsce. Dn. 20 VII 1740 zlecił sprzedaż swych dóbr w Prusach. Uzyskał też od Augusta III prawo scedowania synowi Józefowi posiadanych królewszczyzn na Podolu w pow. latyczowskim oraz starostwa chmielnickiego, czego dokonał aktem z r. 1751. Od r. 1739 O. zaczął lokować spore sumy we Francji w pożyczkach i wpłatach na hipoteki dóbr. O. urządził sobie w Lunéville rezydencję wielkopańską, prowadził dom na wysokiej stopie. Ponadto Leszczyński wybudował dla niego w l. 1741–50 letni dom przy pałacu La Malgrange i przekazał dochody z przyległych dóbr rolniczych. O. towarzyszył Leszczyńskiemu w podróżach i powitaniach Ludwika XV. W styczniu 1742 reprezentował księcia Lotaryngii na elekcji cesarskiej we Frankfurcie nad Menem. Nawiązał szerokie stosunki i prowadził korespondencję z wieloma wybitnymi osobistościami w Europie, m. in. papieżem Klemensem XII oraz niektórymi dworami panującymi, głównie z dworem pruskim i samym Fryderykiem II oraz z dworem sasko-polskim. August III i H. Brühl traktowali go życzliwie i starali się załatwić przychylnie prośby O-ego w sprawach własnych lub członków rodziny w Polsce. Plany konfederacji przeciw Augustowi III podejmowane przez Potockich, zwłaszcza w r. 1741, uważał O. za szkodliwe dla kraju. Prowadził korespondencję z rodziną w Polsce, zwłaszcza z bratem Janem Stanisławem, star. drohickim, i jego żoną Ludwiką z Załuskich. Opiekował się przebywającymi w Lunéville w Szkole Rycerskiej bratankami Aleksandrem (zob.) i Antonim oraz wnukiem Konstantym Szaniawskim, okazywał też zainteresowanie i pomoc dla młodzieży polskiej, kształcącej się w tejże uczelni. Zgromadził piękną bibliotekę, którą przekazał w testamencie wnukowi Maksymilianowi. Z czasem zbiory O-ego znalazły się w posiadaniu Józefa Maksymiliana Ossolińskiego i weszły w skład fundacji im. Ossolińskich. O. zmarł w Malgrange 1 VII 1756 i został pochowany obok swojej drugiej żony (zmarłej 5 I 1756) w krypcie królewskiej kościoła Notre Dame de Bon-Secours w Nancy.
Z pierwszego małżeństwa z Katarzyną z Miączyńskich O. pozostawił synów: Józefa (zob.) i Tomasza (zob.), oraz córkę Annę, żonę Józefa Szaniawskiego, star. chęcińskiego i augustowskiego, podstolego kor. Córka z drugiego małżeństwa O-ego z Katarzyną Jabłonowską, urodzona w Gdańsku, wkrótce zmarła. Dobra, pozostałe po O-m we Francji, odziedziczył jego wnuk (syn Józefa) Maksymilian, pułkownik wojsk francuskich.
Opinie historiografii polskiej i francuskiej o O-m są kontrowersyjne. Nadzwyczaj surową ocenę wystawił mu P. Boyé; także Szymon Askenazy twierdził, że O. był «lekkomyślny, rozrzutny, niebaczny na swe obowiązki ani na honor». Zdaniem Klemensa Kanteckiego ustępował talentem politycznym Poniatowskiemu, a później Czartoryskim, lecz był człowiekiem uczciwym i sumiennym, wiernym zasadom i przyjętym obowiązkom, dobrym patriotą.
Miedzioryt J. Ch. Sysanga w Gabinecie Rycin B. Uniw. Warsz.: Zbiór Królewski sygn. T 27/77; Dwa miedzioryty J. Ch. Sysanga z 2. ćwierci XVIII w., miedzioryt artysty Anonima z 2. ćwierci XVIII w. oraz rysunek ołówkiem Teofila Mielcarzewicza z ok. r. 1738 w Zakł. Ikonogr. B. Narod.; – Estreicher; Nowy Korbut, III; W. Enc. Ilustr.; Bartoszewicz J., Znakomici mężowie polscy w XVIII w., Pet. 1856 II 120, 121, 126, 129, 130, 139, 141, 142 (Jan Kanty, August i Fryderyk Moszyńscy); Dworzaczek, tabl. 144; Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II 130–2; Uruski; Żychliński, XXIII 138–9; Błeszczyński J., Spis senatorów i dygnitarzy kor. świeckich z XVIII w., w: Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne…, W. 1872 III; Elektorowie, I; – Askenazy Sz., Przedostatnie bezkrólewie, w: Dwa stulecia, W. 1903 I 68, 133, 140, 147, 398, 401; Boyé P., La cour polonaise de Lunéville (1737–1766), Nancy–Paris–Strasbourg 1926 (przy karcie tytułowej reprod. portretu O-ego zapewne pędzla Girardot z ostatnich lat życia, ze zbiorów B. Ossol.); tenże, Stanislas Leszczyński et le troisième traité de Vienne, Paris 1898; Feldman J., Polska w dobie wielkiej wojny północnej 1704–1709, Kr. 1925; tenże, Stanisław Leszczyński, W. 1959 s. 155, 169, 172, 187, 193; Gierowski J., Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością, Wr. 1953; tenże, Traktat przyjaźni Polski z Francją w 1714 r., W. 1965; tenże, W cieniu Ligi Północnej, Wr. 1971; Jabłońska W., Józef Maksymilian Ossoliński, Wr. 1967; Jarochowski K., Polityka brandenburska w pierwszych latach wojny Karola XII i misja Przebendowskiego do Berlina w r. 1704, w: Nowe opowiadania i studia historyczne, W. 1882 s. 276, 290; Kantecki K., Franciszek Maksymilian Ossoliński, „Bibl. Warsz.” 1879 t. 4 (i odb. W. 1880); tenże, Franciszek Maksymilian Ossoliński, podskarbi w. kor. w życiu publicznym, w: Spraw. z czynności Zakł. Narod. im. Ossolińskich za r. 1879, Lw. 1879; Konopczyński W., Dzieje Polski nowożytnej, W. 1936 II; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Rostworowski E., O polską koronę, Wr. 1958; Szujski J., Dzieje Polski, Lw. 1866 IV 287–8; Zielińska T., Magnateria polska epoki saskiej, Wr. 1977; – Diariusz Walnej Rady Warszawskiej z r. 1710, Wil. 1928; Diariusze sejmowe z w. XVIII, II; Korespondencja J. A. Załuskiego 1724–1736, Wr. 1967; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1876 I; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, I; Teka Podoskiego, II 51, 109, 204, 210, 214–15, 232, 239, 245, 249, 250, 281–4, III 9, 49, 99, 134, 156, 308, IV 44, 94, 239, 246, 276, 285, 304, 326, 352, 367, 402, 411, 418; Vol. leg., VI 177, 189, 200, 336–7, 344–5, 400, 402, 406, 412, 415, 449, 458, 500, 580, 604; – „Kur. Pol.” 1756 nr 157 (wiadomość o śmierci i pogrzebie O-ego); – AGAD: Arch. Roskie, XXXVII nr 114, 115 (4 listy A. Załuskiego do O-ego z r. 1737), LIV nr 12 (7 listów O-ego z l. 1732–5 do J. Sapiehy, podskarbiego nadwornego lit.), Arch. Radziwiłłów, Dz. V teka 246 nr 11046 (211 listów O-ego z l. 1707–47 do kanclerza w. lit. Karola Radziwiłła, jego żony oraz do koniuszego lit. M. Radziwiłła); B. Czart.: rkp. 212, 449, 451, 455, 459, 462, 463, 467, 480, 483, 487, 517, 558, 562, 564, 574, 589, 595, 1745, 5909 III (listy O-ego); B. Jag.: rkp. 31, 37–39, 6147 IV t. 9, 6356, 7873; B. Narod.: rkp. 3220, 6661, 6675, 6676, 6677, 6903; B. Ossol.: rkp. 130, 253, 259, 270, 271, 275, 283, 289, 290, 292, 294, 297, 300, 302, 303, 305, 307, 308, 314, 320, 341, 348, 484 (testament O-ego), 546, 654, 702, 704, 705, 708, 856, 1411, 1422, 1560, 1784, 5257, 11885, 13625, dok. 840, 916, 938, 959, 985, 986, 1018, 1028; B. PAN w Kr.: rkp. 980, 986, dok. 3970, Teka Pawińskiego, rkp. 8332 nr 15 k. 222, 223, 8340 nr 23 k. 410, 417, 449, 8349 nr 32 k. 150, 197; B. Uniw. Warsz.: rkp. 358; B. w Nancy: papiery i listy O-ego.
Hanna Dymnicka-Wołoszyńska